KAVRAMLAR,TERİMLER

 VE

 İSİMLER SÖZLÜĞÜ

 

 

 

 

 

SADARET :   Osmanlı Devletinde Başbakanlık makamı (Bâb-ı Ali)

 

SADRAZAM  :   Osmanlı Devletinde yürütmenin başında bulunan kişi, Başbakan.

 

SAİT MOLLA : Türkçe yayınlanan “İstanbul Gazetesinin” sahibidir. İngiliz Muhipleri Cemiyetinin   de önemli üyelerinden biri olan Sait Molla İngilizlere casusluk yapmış ve yurtdışıına sürülmüştür.

 

SALTANAT  :  1) Bir ülkede, hükümdarın, Padişahın, Sultanın egemen olması

1.      2)      2)      2)    2)    Bolluk, zenginlik,gösterişli yaşayış

 

SAYIŞTAY   :   Harcama yetkisine sahip olan devlet kuruluşlarının gelir ve giderlerinin usulüne uygun olarak yapılıp yapılmadığını denetleyen devlet kurumudur.

 

SEFARET     :  Elçilik

 

SELEF  :  Bir görevde, bir makamda kendinden önce bulunmuş olan kimse, önceki

 

SENATO (CUMHURİYET SENATOSU)  :  1961 Anayasası TBMM’ni Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu olmak üzere iki meclisten oluşturmuştur. Senato serbest seçimlerle seçilen yüzelli üye ve Cumhurbaşkanınca seçilen onbeş üyeden oluşur. Senatoya seçilebilmek için kırk yasını, doldurmuş ve yüksekokul mezunu olma şartı aranır. Cumhuriyet senatosunun kuruluş amacı yasama işlevinin öğrenim düzeyi yüksek Senato ile Millet Meclisinin koordinesiyle da verimli hale getirilmesidir. 1982 Anayasası ile Cumhuriyet Senatosu kaldırılmıştır.

 

SERBEST CUMHURİYET FIRKASI  : Çok partili yaşama geçmenin zorunluluğunu her fırsatta dile getiren Atatürk’ün girişimleriyle 12 Ağustos 1930 yılında Fethi Bey tarafından kurulmuştur. Bu siyasi parti etrafında da Cumhuriyet karşıtı gericilerin toplanması nedeniyle Fethi Bey bu partiyi 17 Kasım 1930’da kapatmıştır.

 

SEYYİD  :   Peygamberin torunu ve Hz.Ali’nin büyük oğlu olan Hz.Hasan’ın soyundan gelenlere verilen bir unvan. Bu kişilere toplum içinde büyük hürmet gösterilirdi. Nakibül Eşraflık adı verilen bir kurum bunların durumlarıyla ilgilenir ve devlet bu kişilere muhtaç durumu düşmeyecek bir gelir sağlardı.

 

SİYASİ PARTİ  :  Bir siyasi düşüncesi ve programı olan ve devleti yönetmeye talip olan siyasi örgütlenmedir.

 

SKOLASTİK : Orta çağ Avrupasında egemen olan düşünce sistemine  verilen addır. (Gelişme ve yeniliklere kapalı bir düşünce sistemidir.)

 

SOFTA  :  1. Medrese öğrencisi, 2. Bir görüşe bir insana körü körüne bağlanan kimse,  3. Yaşadığı çağın gerisinde kalmış, geri kafalı kimse.

 

SOSYAL DEVLET  : Vatandaşlarının sosyal durumlarıyla ilgilenen, onlara asgari bir yasam seviyesi sağlamayı, sosyal adaleti ve sosyal güvenliği gerçekleştirmeyi ödev bilen devlettir.

 

SOSYALİZM  :   Üretim ve değişim araçlarını topluma mal edilmesini, ekonominin, devlet tarafından düzenlenmesini, yönetilip denetlemesini, ihtiyaç maddeleri ve kazancın dağıtılıp, dengeleştirilmesini, öngeren toplumsal refahı devlet insiyatifinin getireceğini savunan, işçilerin yönetime katılmalarına ağırlık veren, hür teşebbüsü devletin ve sendikaların baskısı altında tutmaya çalışan telkin ve propagandalarını, eğitim,tarım ve vergi reformları üzerinde yoğunlaştıran ekonomik ve siyasi öğretiye verilen ad.

 

SÖMÜRGE (KOLONİ)  :   Özellikle Coğrafi keşiflerden sonra Askeri ve Siyasi gücü olan Avrupa ülkelerinin dünyanın çok değişik bölgelerinde edindikleri ve hertürlü yeraltı yerüstü kaynaklarından yararlandıkları toprak veya ülke. (Örnek: İngiltere’nin sömürgesi olan Hindistan, Yeni Zelanda vs.)

 

SUÇ  :  Kanunun ceza korkutmasıyla (tehdidiyle) yasaklamış olduğu davranışlardır.

 

SULTANİ  :  Osmanlı Devleti döneminde yabancı dille eğitim yapan liselere verilen isim. (Örnek:Galatasaray Sultanisi)

 

SÜNNİLİK  :   İslam dininin mezheplerinden biri. Üyeleri kendilerinin islam doğmalarına en uygun biçimde hareket ettiklerine inanırlar. Dört alt gruba ayrılır: Hanefilik, Malikilik, Şafilik, Hanbelilik, Sünni anlayışta bu dört alt mezhep de bir birine denk sayılır ve eşit derecede geçerlidir.

 

ŞEHREMİNİ    :    Osmanlı Devletinde İstanbul Belediye Başkanına verilen unvan.

 

ŞELF   :   BAKINIZ KIT’A SAHANLIĞI

 

ŞER’İ HUKUK   :    Kaynağını islam dininin esaslarından aldığını varsayan, uygulanış esasları kişi ve ülkelere göre değişkenlik gösteren hukuk sistemdir.

 

ŞER’İYE MAHKEMESİ  :  Kadı’nın başkanlık ettiği dinsel hukuka göre hüküm veren mahkeme.

 

ŞER’İYE VE EVKAF VEKALETİ  :  3 Mart 1924 yılında Halifelik ile birlikte, Laik devlet yönetiminin zorunlu bir gereği olarak ortadan kaldırılan “Din İşleri Bakanlığının” adıdır.

 

ŞERİF  :   Peygamberin torunu ve Hz.Ali’nin küçük oğlu olan Hz.Hüseyin’in soyundan gelenlere verilen bir unvan. Bu kişilere toplum içinde büyük hürmet gösterilirdi. Nakibül Eşraflık adı verilen bir kurum bunların durumlarıyla ilgilenir ve devlet bu kişilere muhtaç duruma düşmeyecek bir gelir sağlardı.

 

ŞEYH (BABA)   :   Tekke başkanlarına verilen ad.

 

ŞEYH SAİT :  Doğuda bir aşiret reisi ve aynı zamanda Nakşibendi tarikatı şeyhidir. 13 Şubat 1925 yılında Elazığ Merkezli kürtçü ve dini niteliği bulunan bir ayaklanmanın çıkmasına neden olmuş, 29 Haziran 1925 günü bu ayaklanmada rolü bulunan 47 kişiyle birlikte idam edilmiştir.

 

ŞEYHÜLİSLAM (MÜFTÜ)  :   Osmanlı Devletinde ilmiye (din adamları) teşkilatının başında bulunan ve günümüzde Diyanet İşleri Başkanı ile Adalet Bakanlarının görevini yapan bir devlet görevlisi. Önemli konularda alınan kararların dine uygun olup olmadığını belirten fetvayı vermekle de görevlidir. Şeyhülislamlar genellikle kadılar arasından seçilirdi. Bu göreve şu sırayı izleyerek getirilirdi. Bursa kadısı, Edirne kadısı, İstanbul kadısı, Anadolu Kazaskeri, Rumeli Kazaskeri, Şeyhülislam Devlet yönetiminde verdikleri fetvalarla çok önemli bir etkinlikleri vardı.

 

ŞİİLİK  :  Hz.Muhammed’in ölümünden sonra Hz.Ali’nin ilk halife olmasını ve onun soyundan gelenlerin halifelik yapmasını gerekli görenlerin, sünni inançtan ayrılarak oluşturdukları mezheptir. Çeşitli kollara ayrılan şiiler ibadet konusunda sünnilerden ayrılır. Allah’ın birliği Hz.Muhammed’in Peygamberliği Kur’an ve hadisleri benimseyen şiiler, aynı zamanda 12 imama inanırlar. Günümüzde Caferilik, Batınilik ve İsmailiye gibi alt mezheplere ayrılan  şiiliğin en yaygın olduğu ülke İran’dır.

 

TAHKİMAT  : Bir yeri, düşman saldırısına karşı koruyabilecek duruma getirmek için, yapılan her türlü savunma tesisine verilen ad.

 

TAKRİR   : Herhangi bir konuda yetkili olan bir makama yapılan yazılı duyuru yada başvuru.

 

TAKRİR-İ SÜKUN KANUNU  :  Terrakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Şeyh Sait İsyanı’nın yarattığı tehlikelerin ve olağanüstü şartların ortaya koyduğu engelleri önlemek amacıyla 4 Mart 1925 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Önce iki yıl için çıkarılan kanun, iki yıl daha uzatıldıktan sonra 4 Mart 1929’da yürürlükten kaldırılmıştır. Üç maddeden oluşan bu kanunla hükümete parti kapatmaktan gazete kapatmaya kadar yetkiler verilmiştir. Daha sonraki inkılapların gerçekleşmesi açısından bu kanun çok büyük yarar sağlamıştır.

 

TALAT PAŞA  :  1874  yılında kırcaalide doğdu. Selanik hukuk okulunda bir süre okuduktan sonra posta teşkilatında işe başladı ve II. Meşrutiyetin ilanı öncesi Selanik Posta başkatibiydi. İttihat ve Terakki Cemiyetinin kuruluşunda önemli rol oynadı. II.Meşrutiyetin ilanından sonra bazı devlet görevlerinde bulunduktan sonra 1913’te bir hükümet darbesiyle Enver ve Cemal Paşalarla yeni hükümeti kurdu ve Mondros Mütarekesine kadar Dahiliye Nazırlığı (İçişler bakanı)  görevinde bulundu. Mütareke döneminde cezalandırılacağı endişesiyle Berlin’e kaçtı. 15 Mart 1921 günü Berlin’de bir Ermeni terörist tarafından öldürüldü.

 

TALİMATNAME   : BAKINIZ YÖNETMELİK

 

TAMİM   : BAKINIZ GENELGE

 

TANZİMAT  :   Devlet ve hukuk sisteminde yapılan düzenlemeler. (Örnek:Tanzimat Fermanı)

 

TANZİMAT FERMANI          :  BAKINIZ GÜLHANE HATTI HÜMAYUNU

 

TARİKAT  :  Bir din içinde tasavvufu, gizemciliğe dayanan inançta ve kimi ilkelerde birbirinden ayrılan dinsel örgütler, örgütlenmeler, Tanrı’ya ulaşma yollarından her biri, 30 Kasım 1925’te kabul edilen yasa ile yasaklanmıştır. (Mevlevilik, Bektaşilik)

 

TASFİYE-İ RÜTEB KANUNU  :  II.Abdülhamit döneminde haketmedikleri makam ve rütbelere getirilmiş olan kişilerin rütbelerinin indirilmesi amacıyla ittihatçılar tarafından 5 Ağustos 1909 tarihinde kabul edilen bir kanun. Bu kanunla alaylı subaylar önemli ölçüde ordudan uzaklaştırılmış ve rütbe terfi ve atamaları belli kurallara bağlanmıştır.

 

TAŞNAK SÜTYUN  :   Ermeni ihtilâl  cemiyeti ittifakı anlamına gelen cemiyet, 1890 da Tifliste kurulmuş olup, amacı; Türkiye’de faaliyet gösteren Ermeni Cemiyetlerini birleştirerek, onlara yardım etmek ve Ermenistan’ın kurulmasını sağlamaktır. Bu amaçla değişik yer ve zamanlarda isyanlar çıkarmışlardır. (1894 Sason - 1895 İstanbul)

 

TEALİ-İ İSLAM CEMİYETİ  :   İlk olarak Medrese öğretmenleri tarafından Konya’da kurulan cemiyet islami görüşe bağlı olup Padişah ve halifeyi destekler, Padişahtan başka kuvvet tanımayan, Hürriyet ve itilaf partisini destekleyen cemiyete göre; dernek mensubu olmayanlar kafirdir.

 

TECEDDÜT FIRKASI  :   Yenileşme, yeni olma anlamına gelip 9 Kasım 1918 tarihinde, ittihat ve Terakki’nin yurt dışına kaçmayan üyelerinin kurduğu partidir. Padişaha bağlı olarak, meşruti yönetim ve Osmanlıcılık fikrini savunurken, batılılaşmaya da karşıdır.

 

TEKALİF-İ MİLLİYE EMİRLERİ  : Sakarya Savaşı öncesi çıkarılan ulusal vergiler olup, halkın elinde ne varsa (Çorap,çamaşır,çarık,nal,çivi,tuz,yağ...) T.B.M.M. hükümetine vermesini öngören emirlerdir. Bu emirlerle Ulusal Kurtuluş Savaşı sırasında Türk Ordusu ve milletinin içindeki zor şartları  göstermektedir.

 

TEKKE VE ZAVİYE  :  Bir mezhep içinde çeşitli anlayış biçimlerine sahip insanların oluşturduğu Tarikatların toplantı ve geceleri yaşama yerleri. Tekkelerin  küçüklerine zaviye denir. 30 Kasım 1925’te kabul edilen yasa ile kapatılmıştır.

 

TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER    : BAKINIZ İNSAN HAKLARI

 

TEMSİLCİLER KURULU      :   BAKINIZ HEYET-İ TEMSİLİYE

 

TEMYİZ  :  Adli veya idari mahkemelerce verilmiş olan bir hükmün üst mahkemeler olan Danıştay ve Yargıtayda yeniden görüşülmesi işidir.

 

TEOKRASİ   :   Egemenliğin kaynağını dinsel doğmalardan alan yönetim sistemidir. (Örnek: İran)

 

TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI  :  Kurtuluş Savaşı boyunca yurdu işgalden kurtarmak için birlik içinde çalışan bazı komutanlar ve milletvekilleri arasında, saltanat ve hilafetin kaldırılması ile Cumhuriyet’in ilanından sonra görüş ayrılıkları çıktı. Mevcut görüş ayrılıklarının giderek artması sonucu Cumhuriyet Halk Fırkası’ndan ayrılan milletvekilleri 17 Kasım 1924’te bu partiyi kurdular. Partinin Başkanı Kazım Karabekir, diğer mensupları da Ali Fuat Paşa ve Rauf Orbay gibi kişilerdi. Bu siyasi parti, ülkede bir çok ayaklanma ve Cumhuriyet karşıtı olumsuz olaylara ortam yaratmıştır. Şeyh Sait Ayaklanması’nda da rolü olması dolayısıyla 5 Haziran 1925’te kapatılmıştır.

 

TEŞKİLAT-I ESASİYE KANUNU  :   Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından  20 Ocak 1921 tarihinde kabul edilmiş olan 24 Maddelik Anayasaya verilen isim.

 

TEŞRİİ   : BAKINIZ YASAMA

 

TEŞKİLAT-I MAHSUSA :  İttihat ve Terakki Partisinin oluşturmuş olduğu gizli haberalma servisinin adıdır. Önde gelen üyeleri Süleyman Askeri, Kuşçubaşı Eşref, Hüsamettin ERTÜRK ve Rauf ORBAY’dır. Birinci dünya savaşında İran, Azarbaycan ve Balkanlarda yoğun faaliyet göstermiştir. Türk kurtuluş savaşının başlamasıyla pekçok üyesi Mustafa Kemal Paşa ve TBMM’nin emrine girmiştir. İstanbul’dan Anadoluya insan ve silah kaçıran Mim-Mim Karakol vs. gibi gizli cemiyetler bu cemiyetin devamı olarak önemli hizmetler vermişlerdir.

 

TEVHİD-İ TEDRİSAT KANUNU  :   (Öğretim Birliği Kanunu) 3 Mart 1924 yılında, eğitimde birlikteliğin,bütün öğretim kurumlarının devletin denetim ve gözetiminde bulunmasının ve çağdaş bir öğretimin gerçekleştirilmesini sağlamak amacıyla çıkarılan kanundur.

 

TOTALİTER  :   Egemenlik gücünün tek elde toplandığı ve demokratik olmayan, baskıcı devletlere verilen genel ad.

 

TRABZON MUHAFAZA-İ HUKUK-U MİLLİYE CEMİYETİ  :   12 Şubat 1919 tarihinde, bölgedeki Ermeni ve Rum tehlikesine karşı kurulan cemiyet, bir yandan padişah yanlısı olmasına rağmen, Sivas Kongresinden sonra Müdafa-i Hukukçu olmuştur.

 

TRABZON VE HAVALİSİ ADEM-İ MERKEZİYET CEMİYETİ  :  Trabzon’u işgalden korumak ve azınlıklara karşı koymak amacıyla itilafçı kesim tarafından kurulmuştur. Sonrada, Halife ve Padişah yanlısı olan Hürriyet ve itilafla birleştiğinde zararlı hale gelmiştir.

 

TRAKYA PAŞAELİ CEMİYETİ :   2 Aralık 1918 tarihinde Batı Trakya’nın düşman işgaline karşı savunulmasını sağlamak, bölgenin Yunanistan’a katılmasını engellemek, Rumların teşkilatlanmasına mani olup, silahlı direnişi başlatmak amacıyla kurulan yararlı bir cemiyettir.

 

TURANCILIK  :   Dünya yüzeyinde yaşayan bütün Türkleri tek bir devlet altında birleştirmeyi ve Türk ırkının üstünlüğü anlayışını yerleştirmeyi  amaç edinmiş aşırı ırkçı bir siyasal akım

 

TÜZÜK (NİZAMNAME) :   Herhangi bir kanunun uygulanmasını göstermek veya kanunun emrettiği işleri belirtmek üzere, kanunlara aykırı olmamak şartıyla ve Danıştayın incelenmesinden geçirtilerek Bakanlar Kurulu tarafından ilan edilen yazılı hukuk kurallarıdır. (Örnek: Karayolları trafik tüzüğü, Ticaret sicili tüzüğü, iş süreleri tüzüğü)

 

ULUSAL ANT   : BAKINIZ MİSAK-I MİLLİ

 

ULUSLARARASI ADALET DİVANI :  İlk biçimi ile, Milletler Cemiyeti Antlaşmasıyla  kurulan devletler arası uyuşmazlıkları, tarafların isteği üzerine çözen bir mahkemedir. Hollanda’nın Lahey kentindedir. Günümüzde Birleşmiş Milletler örgütüne bağlıdır.

 

UYGARLIK   :   BAKINIZ MEDENİYET

 

ÜMMET   :   Kavim ve ırk ayrımı gözetmeksizin bütün müslümanların tek bir ideal altında birleştirilmesi anlayışı. Bunun yerine zaman zaman “Millet-i İslamiye” deyimi de kullanılırdı.